Jaki jest Twój Styl Twórczego Myślenia?

Prowadząc warsztaty pt. „Inwentyka – jak wymyślać sprawniej” zadaję uczestnikom pytania, które mają na celu odtworzenie ich osobistego sposobu myślenia przy rozwiązywaniu problemów i tworzeniu nowych idei. Pojawiają się różne metafory opisujące w jaki sposób dokonujemy operacji umysłowych chcąc np. znaleźć nowe zastosowanie znanego przedmiotu, pogodzić sprzeczności lub stworzyć nowe skojarzenia.

Porównując wypowiedzi wielu uczestników ze sposobem ich pracy oraz konfrontując je z opracowaniami na temat psychologii twórczości, schematów poznawczych itp. zauważyłem pewne powtarzające się regularności – rodzaj wzorców twórczego myślenia, które okazują się dominujące. Są to jednocześnie pewne wzorce archetypiczne, często się powtarzające, aktywizowane i stosowane w sposób nieświadomy. Poniżej krótka charakterystyka każdego z nich.

MAG – Mag niczym średniowieczny alchemik miesza składniki w postaci pojęć, symboli i abstrakcyjnych idei tworząc ich nowe kombinacje i twórczo je przekształcając. Osoba stosująca ten styl w trakcie wymyślania i tworzenia posługuje się głównie intelektem. Przy jego pomocy dokonuje operacji zmierzających do przekształcania i przemiany „materii” pojęć, zjawisk i rzeczy. Mag posiada bogatą wyobraźnię – z łatwością dokonuje w myślach symulacji, przeprowadza eksperymenty, okiem umysłu dostrzega odległe konsekwencje procesów (także w wersjach wyników alternatywnych). Osoba operująca takim stylem posługuje się myśleniem transformacyjnym – przekształcając kolejne wyobrażenia formuje i tworzy nowe idee.

Mag myśli wieloaspektowo – dostrzega wiele wymiarów zjawisk oraz ich szeroki kontekst. Jest też otwarty na sytuacje wieloznaczne i niedookreślone – nie obawia się niepewności, często wręcz inicjuje taki stan by z zainteresowaniem obserwować, jaki może być efekt finalny – synteza, do której zawsze zmierza. Działania Maga nie są nigdy chaotyczne (choć pozornie mogą tak czasem wyglądać).

Mag postępuje zgodnie ze swoim planem, który daje mu poczucie kontroli nad twórczym procesem. Posiada też pewne „sztuczki” i „triki” – własne sprawdzone metody, które pozwalają mu szybciej realizować cele. Mag lubi też zadziwiać innych i błyszczeć prezentując znalezione rozwiązanie lub stworzoną ideę. Nie jest więc dla niego problemem prezentowanie i dyskutowanie na temat stworzonych idei.

WĘDROWIEC – twórczy styl myślenia Wędrowca opiera się na ciągłym poszukiwaniu i wykraczaniu poza istniejące ramy, schematy i granice. Napędzany wewnętrzną energią umysł Wędrowca jest w ciągłym ruchu, nie lubi spoczynku i stałości, do niczego się również nie przywiązuje. Wędrowiec wykazuje dużą elastyczność i posiada ponadprzeciętne zdolności adaptacyjne – odnajdzie się w każdej sytuacji i potraktuje ją jako rodzaj przygody.

Osoba o takim stylu jest zazwyczaj silnym indywidualistą. Podąża więc własnymi ścieżkami nie zaważając na opinie i sądy innych. Umysł wędrowca jest w ciągłym ruchu. W jego przypadku dominuje myślenie o tzw. charakterze „pytajnym”. Ciągle więc pyta „dlaczego?”, „po co?”, „co dalej?”, „jak inaczej?”. Ekscytują go problemy i wyzwania o charakterze ogólnym. Lubi sytuacje nietypowe lub wręcz ryzykowne. Wędrowiec nie przejmuje się warunkami i założeniami zadania lub świadomie je ignoruje. Bez względu na posiadane zasoby i ograniczenia dąży do odległego celu, który wyznacza jego wyobraźnia. Wędrowiec nie uznaje kompromisów – ceni niezależność i autonomię. Jest też poszukiwaczem i kolekcjonerem doświadczeń, które zamieniają się w jego twórcze zasoby. Cechuje go silna motywacja wewnętrzna. Lubi pracować w samotności skupiony nad zadaniem.

Dla Wędrowca satysfakcją nie musi być dotarcie do celu, ale samo eksplorowanie nowych mentalnych przestrzeni, ciągłe bycie w drodze i pokonywanie kolejnych przeszkód.

MĘDRZEC – osoby o takim o stylu twórczego myślenia korzystają głównie z wiedzy i rozsądku. Problemy rozwiązują w sposób metodyczny, logiczny i zdyscyplinowany. Starają się nie łamać istniejących reguł, ale wykorzystać je jako wskazówki i drogowskazy. Lubią poszukiwać informacji z różnych źródeł i czerpać inspiracje z wielu dziedzin. Jednak tworząc i rozwiązując problemy lubią trzymać się „sprawdzonych zasad” lub „adekwatnych procedur”, tudzież odnaleźć „algorytm postępowania”. Mędrzec stara się oceniać rzeczywistość w sposób obiektywny i konstruktywny – poszukując dowodów i racjonalnych przesłanek. Jest również mistrzem analizy. Z kolejnych doświadczeń stara się wyciągnąć wnioski by wykorzystać je w następnym etapie pracy.

Mędrzec ceni stabilność, porządek i umiarkowanie. Styl ten charakteryzuje się również wysoką odpowiedzialnością – zarówno za efekt pracy, jak i odczucia innych (np. zespołu, z którym współpracuje). Dla Mędrca nie jest najważniejsze by wymyślić coś nowego – nawet drobne usprawnienie tego, co jest stanowi dla niego wartość.

Mędrca cechuje wysoka samoocena i przekonanie do własnych możliwości. Potrafi rzeczowo przedstawiać swoje racje i przy pomocy racjonalnych argumentów bronić swojego punktu widzenia (robi to czasem w sposób autorytarny). Posiada jednak wolę zmiany – jest otwarty na nową wiedzę i chce się rozwijać. Nie popada więc w dogmatyzm. Osoby posługujące się takim stylem są sumienne i obowiązkowe, cenią też produktywność. Nie lubią jednocześnie wykonywać wielu zadań – wolą się skupić na jednym i rozwiązać je najlepiej, jak potrafią.

MARZYCIEL – styl Marzyciela oparty jest na intuicji i dziecięcej fantazji. Marzyciel potrafi błyskawicznie przenieść się do własnego, wewnętrznego świata, w którym wszystko jest możliwe. Potrafi „śnić na jawie” tworząc niezwykłe skojarzenia i wyobrażenia, łączyć sprzeczności i generować oniryczne, totalnie odrealnione idee – przedmioty, zjawiska, lub zupełnie nowe światy. Marzyciel nie jest zorientowany na cel (np. rozwiązanie konkretnego zadania), ale na samą aktywność – zabawę z wyobraźnią. Przyjemność czerpie z samego procesu - przysłowiowego „bujania w obłokach”. W jego postępowaniu trudno więc dopatrzyć się jakiegoś porządku czy kolejności działań – jest ono spontaniczne i może wynikać z nagłego natchnienia. Osoby posługujące się tym stylem często wykazują ponadprzeciętną wrażliwość. Dużą wagę przykładają do uczuć, przeczuć i duchowych inspiracji. Lubią klimat dramatyzmu, wzniosłości i pewnego uniesienia (czasem wręcz patosu).

Marzyciel bywa neurotyczny – drażliwy i kapryśny. Jego nastrój potrafi się szybko zmieniać, często działa pod wpływem impulsu lub przypadkowej inspiracji.

Z tego również powodu Marzyciel miewa problem z informacją zwrotną. Trudno mu się pogodzić z innym punktem widzenia, czy oceną jego pomysłów. Unika więc konfrontacji lub wycofuje się z dyskusji na zasadzie: „wiem swoje, a wy mnie nie potraficie zrozumieć”. Marzyciel jest twórczo niespokojny – nie lubi skupiać się na drobnych kwestiach i błahostkach. Jest idealistą i romantykiem, więc jeśli już koniecznie ma być jakiś cel, to tylko Wielki i Nadrzędny.

Powyższe propozycji typologii stylów twórczego myślenia nie wyczerpują rzecz jasna wszystkich typów i kombinacji indywidualnych sposobów rozwiązywania problemów czy generowania nowych idei. Często również ta sama osoba stosuje cechy różnych stylów (najczęściej idą ze sobą w parze styl Maga i Wędrowca, Wędrowca i Marzyciela, Mędrca i Maga). Nie ma też lepszych, czy gorszych stylów kreatywności – można co najwyżej mówić o ich odmienności.

Style twórczego myślenia są, jak się okazuje, wypadkową wielu czynników – cech osobowości, temperamentu, siły ego (i sposobu dokonywania samooceny), czy dominujących struktur i schematów poznawczych (w każdym z wymienionych stylów różne czynniki mają różną wagę i istotność). Związki pomiędzy tymi czynnikami są niezwykle złożone i dynamiczne. Czym innym są bowiem strategie i heurystyki wykorzystywane nawykowo przez daną osobę (np. przy poszukiwaniu nowego rozwiązania problemu), a czym innym proces formułowania i wyrażenia idei tak by ją „uzewnętrznić” i podzielić się nią z innymi. Przykładowo, osoba introwertyczna, wycofana i niepewna nawet jeśli wpadnie na doskonały pomysł unikalnego rozwiązania może w sposób nieświadomy dobrać taką metaforę lub strukturę ilustrującą daną ideę, że po jej wyrażeniu utraci on część pierwotnej siły.

Trudno jest więc w przypadku myślenia kreatywnego wyabstrahować czystą „esencję” danego stylu rozumianą jako swoistą „technikę” działań umysłowych w oderwaniu od pełnej jaźni osoby, która w danym momencie „techniki” takiej używa.

Mam przekonanie, że styl twórczego myślenia jest fenomenem całościowym – pewną totalną reakcją na problem czy zadanie, w której aktywizują się nie tylko utrwalone struktury poznawcze (które często można zredukować do operacji czysto intelektualnych) ale również indywidualny charakter i cała nieświadoma warstwa osobowościowa (w tym również intuicja, emocje, uczucia czy duchowość). Przyjmując, że nieświadoma warstwa osobowości (jako swoiste „skłonności”) może być czynnikiem silnie modyfikującym preferencje wyboru i sposobu stosowania schematów poznawczych należało by się zastanowić co jest idealną sytuacją edukacyjną w procesie rozwijania umiejętności i zdolności kreatywnych?

Idealnym efektem takiego procesu powinno być na pewno zaznajomienie i oswojenie uczestnika z różnymi sposobami myślenia (np. myślenie dywergencyjne, eksploracyjne, transformacyjne, analogiczne). Jednak jest to warunek konieczny, ale nie wystarczający. Dodatkowym elementem powinien być również proces zmierzający do swego rodzaju integracji jaźni – docierania do wewnętrznych „archetypów twórczych” (Mag, Wędrowiec, Mędrzec, Marzyciel), ujawniania ich i utrwalania jako dostępnych w każdej chwili zasobów i dyspozycji.

Powinien to być zatem proces całościowy, zawierający elementy doświadczeń intelektualnych, ale również introspekcji (dający możliwość wewnętrznego wglądu i docierania do ukrytych barier i możliwości) oraz co najważniejsze odbywający się w duchu tzw. inkontrologii – filozofii spotkania. Bo właśnie tego rodzaju metoda pozwala uczestnikom w bezpiecznych warunkach „trenować” wydobywanie i korzystanie z poszczególnych archetypów i na zasadzie pozytywnego warunkowania (wsparcie i konstruktywny feedback grupy) ćwiczyć płynne przechodzenie pomiędzy jednym i drugim stylem.

W każdym z nas jest Mag, Wędrowiec, Mędrzec i Marzyciel.

Dlaczego nie korzystać z potencjału każdego z nich?

Marek Staniszewski